Bài viết cho Báo Tuổi Trẻ đăng ngày 30.12.2019
2019 là năm của hoang mang. Ngày nào tôi cũng nhận tin nhắn trên facebook giãi bày tâm sự hoang mang của một ai đó. Và ai đó có thể từ 9 tới năm mươi tuổi. Đi làm việc khắp các quốc gia, lại cũng chia sẻ chủ đề chung là hoang mang cùng những người làm nhà nước, làm sáng tạo, giáo dục, kinh doanh, và đặc biệt là phụ huynh. Nếu hoang mang là từ khoá của 2019, thì mọi người hoang mang vì cái nỗi niềm gì? Có thể cách nói khác nhau. Có thể cách dùng từ khác nhau. Có thể cách thở dài than vắn rất khác nhau. Nhưng chủ đề chỉ một, làm sao để hội nhập tương lai phía trước?
Chẳng Đâu Vào Đâu
Chuyện 4.0, chuyện AI – trí tuệ nhân tạo, tự động hoá và các công nghệ mới đang thay đổi thế giới với tốc độ chóng mặt thì hầu như ai cũng ít nhiều nghe nói tới. Nhưng mấy thứ này nó lật bàn cờ cuộc đời của mình thế nào thì không phải ai cũng nhận thức rõ ràng. Tập đoàn, doanh nghiệp than thở, lo lắng nhờ tôi đến chia sẻ về life-long learning – sự cần thiết học cả đời cho đội ngũ của mình. Ngoài kia, tương lai cứ chảy vèo vèo. Trong này, áp lực hiệu quả công việc từ trên nhấn xuống vẫn cứ là gánh lo trước mắt. Ngoài kia, tương lai hững hờ chẳng thèm ghé mắt. Trong này, gánh nặng cơm áp gạo tiền nó vẫn cứ quấn vào từng manh áo, miếng ăn. Ngoài kia, tương lai hoàn toàn vô cảm với những kẻ chẳng kịp thay đổi để còn chút liên quan. Dừng lại thế nào? Chuyển hướng phải ra sao? Bỏ hết, bắt đầu lại từ đầu? Hay học gì thêm để giúp mình tồn tại? Gánh lo nghề nghiệp và công việc, trong sự hỗn mang giữa những giao lộ thông tin, hoang mang đương nhiên là phản ứng bình thường. Hoảng sợ, có thể là trạng thái thực tế hơn một chút.
Người đi làm lo cho tương lai nghề nghiệp, kẻ kinh doanh lo cho sự sống còn. Loay hoay chuyện làm ăn truyền thống còn chưa giải quyết xong. Bỗng ập đến cái gọi là số hoá. Nó thẳng thừng khai tử những mô hình kinh doanh gọi là truyền thống. Nó dửng dưng với mồ hôi, nước mắt, câu chuyện vượt khó đã từng lấy cảm tình, nước mắt của khán giả một thời. Qua một đêm, quá khứ, tương lai dường như chẳng chút liên quan, nếu không quáng quàng nhét vào miếng tech – công nghệ. Mô hình kinh doanh cũ vỡ nợ. Thương hiệu trăm năm sáng ngời thế giới lũ lượt kéo vào địa ngục phá sản nhộn nhịp mấy năm qua. Hào quang hôm qua tắt lịm sáng hôm nay. Cây cao bóng cả xác xơ mặc cho đời buôn chuyện. Dời chuyện kinh doanh lên đám mây thì dời ở phương nao? Chả biết gì về công nghệ thì chuyển đổi kiểu nào? Nói oang oang như biết rồi thì cả đám lao xao. Biết tin ai? Biết làm sao để mà tồn tại? Không hoang mang trong cái thế vỡ trận này thật ra mới là chuyện lạ. Hoang mang, là chuyện hết sức bình thường.
Lo cho thế hệ mình chưa đủ hoảng, lại còn lo thế hệ tương lai. Trường thì cũ sì. Giáo trình chẳng thêm chi. Học dẫu biết chẳng tí liên quan, nhưng điểm vẫn cứ phải cao, thi vẫn cứ phải qua, thành tích vẫn cứ phải chạm vào, dù tương lai lù lù bỏ đi trước mắt. Nhiều phụ huynh nhắn tin, em lo em còn chưa xong không biết lo sao cho con nữa. Giờ dạy làm sao khi bản thân phụ huynh còn quá đỗi hoang mang? Các bạn trẻ cấp 2, cấp 3 thì bơ vơ chẳng biết vịn vào đâu, nhắn tin vô vọng lên mạng xã hội, “Cô ơi con hoang mang quá!”
2019 là như thế đó. Và đương nhiên là nó có quyền đập chữ hoang mang vào mặt của thế gian. Phản ứng thế nào để còn mặt mũi đối diện với cặp đôi 2020? Mỗi cá nhân có lẽ sẽ cần vũ khí rất khác nhau, nhưng định hướng tư duy và tinh thần trước hoàn cảnh chung thật ra lại không khác mấy. Với tôi, một người đi khắp chân trời, tiếp cận đủ các loại hình sáng tạo, tận tai nghe, tận mắt thấy những ứng dụng công nghệ đổi đời, liên tục sống ở thì tương lai mà bản thân còn thấy hoang mang, xin chia sẻ vài từ khoá định tâm để mọi người nhờ thế mà tự mình tìm ra hành trình rất cá nhân cho bản thân mình phía trước.
Đời Mấy Chấm, Bản Chất Vẫn Không Hề Thay Đổi
Cũng như bất kỳ cuộc cách mạng nào đó khác, sự đảo lộn, sự bất định, mối đe doạ trước nguy cơ an toàn đời sống cá nhân luôn làm cho con người lâm vào trạng thái cực đoan, hoặc tận cùng phấn khích, hoặc chạm đáy của hãi hùng, tuyệt vọng. Nhưng cũng như nguyên lý tảng băng trôi, 10% sự trình diễn trên bề mặt mà ta mục kích có vẻ như là toàn cảnh, thực tế 90% dưới bề mặt có ai nào nhìn thấy được đâu. Không nhìn thấy, nên cho rằng thế giới và cuộc đời hoàn toàn tróc gốc, lật nhào. Kỳ thực, bản chất cuộc sống vẫn không hề thay đổi.
Vòng đời vẫn quẩn quanh lão sinh bệnh tử. Thế gian vẫn đầy rẫy những màn kịch lọc lừa, đố kỵ, ghét yêu. Và loài người vẫn hỷ nộ ái ô. Một chiều hoang cuối đường vẫn ngỡ ngàng tìm về hạnh phúc rồi giản đơn, mộc mạc. Tech hay là không tech, nhân loại cũng khổ đau và tuyệt vọng. Sáng tạo ít nhiều, con người cũng chỉ mong có quyền được làm người, được yêu thương, tôn trọng, hạnh phúc, bình an. Cho nên, có cách mạng mấy chục lần, thì bản chất con người vẫn chẳng đổi thay. Nếu bản chất không đổi thay, thì nhu cầu thật ra cũng chẳng hề thay đổi. Khác chăng, là sự biến tướng của cách tiếp cận hợp thời, sự lột xác của những sản phẩm, dịch vụ đúng gu, với nội dung liên quan, và kênh thông tin chạy theo hành vi tiếp nhận.
Điều đó cũng có nghĩa, thời nào cũng phải hiểu mình, hiểu người. Thời nào cũng phải đối diện với mọi sự phức tạp về quan hệ do con người đạo diễn. Hiểu mình, là biết bản thân có mục đích gì, muốn đi qua hành trình cuộc đời bao sắc màu và có mấy quanh co. Hiểu mình, là hiểu giá trị cốt lõi sẽ định hình những nẻo đường cuộc sống gia đình, nghề nghiệp, cộng đồng và thế giới ra sao. Công nghệ, cuối cùng chỉ là công cụ giúp ta thể hiện quan điểm, mong muốn, mục đích, và khả năng của bản thân mình. Công nghệ không phải là phép thuật để xoá sạch mọi phiền não quá khứ hay kiến tạo mọi tương lai hạnh phúc. Công nghệ càng không phải là điểm đến đánh mất bản thân của cả loài người.
Mấy chấm, thì bản chất cuộc đời vẫn cứ thế thôi. Đạo đức không trồi sụt, chân lý không dập dềnh, và giá trị làm người chẳng thể nào tan tác theo vài dòng thuật toán.
Tôi!
Kẻ bình thường bỗng trở nên nổi tiếng sau vài cơn co giật trên youtube. Sự vô lý đắng lòng vẫn thu hút không ngừng vài trăm ngàn lượt follow. Khác! 4.0 có khác! Chưa bao giờ trong lịch sử thế giới mà một cá nhân bỗng trở nên trong suốt thế. Và cuộc đời tung tăng phơi mình ra giữa chợ cho đám ruồi nhiều chuyện chúng bâu vào. Sức mạnh của Tôi, sự vênh váo và tuỵệt vọng của Tôi, ánh sáng trong tim Tôi, và những ngõ ngách tối tăm trong tâm hồn Tôi bỗng trở mùa biến thành hàng độc. Tôi hiện diện mọi nơi như trảy hội, nhưng Tôi cũng vô hình đến cháy cả ruột gan. Người đời trông ngóng Tôi xuất hiện, nhưng lại vô cảm với số phận mà Tôi lỡ vấp vào. Thế gian bỗng nhiên không một góc giấu mình. Vũ trụ giật mình không một nơi nương tựa. Tôi, hiện diện nhưng lại không tồn tại. Công nghệ 3D rồi có in được chiếc bóng độc hành của từng tin nhắn cô đơn?
Thế kỷ này đưa ta công cụ ảo để bóc tách cái Tôi thật, và nó cũng dúi vào tay Tôi trách nhiệm hết sức minh bạch về chính bản thân mình. Cập nhật hay ôm lấy đám rêu xanh, hội nhập hay hoàn toàn bị bỏ lại phía sau, tự học hay tự loại mình khỏi cuộc chơi, không ai khác để đổ thừa trừ bản thân Tôi cả. Nếu “Cách tốt nhất để dự đoán tương lai là kiến tạo nên tương lai đó” theo Abraham Lincoln, thì hành trình phía trước của công dân 4.0 không có hình dạng, dáng mẫu nào để mà soi theo cả. Tương lai của thế kỷ số, là tương lai cá nhân hoá, và ở đó, kẻ thiết kế đường ngang ngõ dọc chẳng ai khác hơn là chỉ có chính Tôi. Đừng trông chờ nhà trường nào, nhà nước nào, hay cộng đồng tổ chức nào dẫn dắt gọi tên. Nếu có, đã là quá trễ.
Tự học, tự nghiên cứu, tự tìm hiểu, tự làm mẫu, tự thử nghiệm, tự ngộ ra, tự điều chỉnh, tự đứng lên khi ngã xuống, và tự quyết định cuộc đời mình, Tôi là cái bóng đồng hành duy nhất trên hành trình bất định mang tên thế kỷ. Nếu thương yêu, hãy nói cho nhau nghe về cái trách nhiệm hoảng hốt này. Nếu quan tâm, hãy cho nhau điều kiện để trở về, nhận ra, và nhận lãnh trách nhiệm cùng Tôi. Hỗ trợ, là tạo môi trường cho Tôi tự dạy mình và tự lớn lên. Nuôi dưỡng, là mở lòng chấp nhận Tôi ở mọi hình hài, thành công hay thất bại. Trong thế kỷ mà sau khúc quanh phía trước là gì chẳng ai dám đoán, Tôi chỉ còn cách dũng cảm đối diện, bình tĩnh nhận ra và giải quyết vấn đề. Mọi sự học trỏ về Tôi. Mọi kỹ năng, phẩm chất trả về Tôi. Đường đến tương lai phía trước là hành trình trở về cùng Tôi, làm bạn, và cùng Tôi kiến tạo tương lai không có dữ liệu nền nào để mà dự đoán.
Tái Tạo
Ở thời đại mà chỉ còn thay đổi là hằng số, tất cả chúng ta đều phải học cách thiết kế lại cuộc đời không phân biệt già trẻ, giàu nghèo, có bằng hay không, làm chủ làm thuê. Tất cả, dù là tổ chức, quốc gia, hay cá nhân đều phải bấm chung một cái phím F5 gọi là refresh – tái tạo. Quá khứ không mất đi, nhưng hiện tại cần dừng chân để tư duy lại. Tương lai, là bức tranh trừu tượng, đa chiều mà đôi khi chính tác giả còn phân vân những ngã màu sáng tối sẽ về đâu. Chưa bao giờ trong lịch sử văn minh, nhân loại lại đứng trước những câu hỏi quá lớn về sự tồn vong và định nghĩa làm người, khi ranh giới giữa thuật toán và máu thịt bỗng ngày càng mờ nhạt. Ta là ai trong cái tương lai rất khác? Không có lời giải đáp! Ta là ai đòi hỏi ta phải học thiết kế lại chính mình.
Thiết kế, cần phải có một quy trình. Bước khởi đầu, bao giờ cũng là thấu cảm. Ta muốn gì? Ta thích gì? Ta giỏi gì? Ta có thể nuôi thân bằng ngã rẽ sự nghiệp nào? Đâu là hạnh phúc? Và đâu là đích đến? Chỉ khi quay lại hỏi mình những câu hỏi bản lề mà loài người vội đánh mất trên hành trình nháo nhào về phía trước, ta mới có thể bắt đầu qui trình thiết kế lại bản thân. Ta của quá khứ, của hiện tại là ai, và đâu là ta của tương lai? Thế kỷ lạ lùng này hoá ra lại rất hay. Nó cho tất cả mọi người một cơ hội hiếm có để thay đổi và thử nghiệm những giác đời của ta rất khác. Khi cuộc sống xếp hàng ngay ngắn, ít có ai đủ động cơ để thay đổi bản thân mình. Khi tất cả rối tung, mịt mù, lật nhào hết cả lên, chuyện thay đổi, sắp xếp, tái tạo lại trở thành đương nhiên và hợp lý. Khi tất cả cần phải thay đổi, sự đổi thay đã không còn là đáng sợ. Khi ai cũng phải tái tạo bản thân, phím F5 không còn là phím hoang mang. Và chẳng ai có thể phàn nàn, soi xét, hay đánh giá sự thay đổi để hội nhập của ai, vì thay đổi dĩ nhiên là hằng số.
Thế kỷ thật vô tình, lắm hoang mang nhưng cũng đầy ắp những cơ hội khôn lường. Ở đó, Tôi rất mới trong cộng đồng của những con người rất mới. 2019 bước qua, thật ra là sự khép lại của câu chuyện muôn năm cũ, chỉ là một cánh cửa đóng lại cho một chân trời thật mới được mở ra.